چه استاد عبدالکریم حسین پور (راجی)
بلۏچی حرفان اېش انت:
الف، ب، پ، ت، ٹ، ث، ج، چ، ح، خ، د، ڈ، ذ، ر، ڑ، ز، ژ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ل، م، ن، و، ه، ء، ی.
اے درہ سی ءُ شش حرف (آب) انت کہ چہ اے حرفاں لهتېں بنی بلۏچیاَنت ءُ لهتېں دگر چہ عربی یا پارسی ءَ ماں بلۏچی آتکگءُ مهمان بوتگنت.
بلۏچی بنی حرف اېش انت: الف، ب، پ، ت، ٹ، ج، چ، د، ڈ، ر، ڑ، ز، ژ، س، ش، ک، گ، ل، م، ن، و، ه، ء، ی.
درآمدېں حرف اېشان اَنت: ث، ح، خ، ذ، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق.
چہ اے درآمدېں حرفاں کہ چہ عربی یا پارسی مہ بلۏچی آتکگنت، ح، ص، ض، ط، ظ،ع ءُ ق چہ عربیاَنت، ءُ آدگہ حرف (خ، ث، ذ، غ ءُ ف) عربی ءُ پارسی هر دوئېنان مہ اېشان شریداراَنت. «ث» ءُ «ذ» اگر چہ ماں مرچیگېں پارسی ءَ کارمردے ندارنت بلے ماں بنی پارسی ءَ اے هر دواېں حرف کارمرز داشتگ کہ «گذشت» (گْوست) ءُ «کیومرث» (نامے) چہ بنی پارسی لبزاں اَنت.
نوں گپ اېشاِنت کہ بارېں ما ماں بلۏچی زبانءَ اے حرفاں کار مرز بکنېں یا نه؟
بازېنے چہ مئے کوّاسانی زۏر پر اېشیاِنت کہ بلۏچی گۏن لاتینی ءُ رومنءِ خطّءَ نبیسّگ ببیت، کہ اے سکېں غلطی کارے اِنت کہ ما را چہ مئے چپّ ءُ چاگردءَ برّاَنت ءُ اېوکءَ سرگردان ویلءَ کننت. مئے ٹوهترېں ضربہ اېشءَ بیت کہ تُرکانی پَیمءَ ما را چہ قرآنءِ رسم الخطّءَ جتایءَ کننت. ما مسلمانېں ءُ لازم اِنت کہ ما وتی قرآن ءُ دینی کتابان کہ گۏں عربیءَ نبشتگاَنت بوانېں. ءُ چہ اے خطّءَ دوری برۏبر اِنت گۏن مئے دینی نابودی. اگہ کافرے چوشېن گپّے جنت، بجنت بلے مسلمانېں مردم نبایداِنت چوشېں گپّ بجنت. هنّون ما تاجیک قومانءَ گندېں کہ آیانی زبان پارسیاِنت بلےنتْواننت کہ پارسی ءُ عربی کتابان پہ شرّی بواننت. پیکہ ما چہ اے قومان اِندِرِس بگرېن.
لهتے چہ مئی کوّاس ءُ زانتکارانی کۏشست اے بوتگ ءُ هنگتءَ هم هستانت کہ اے درآمدېں حرفان چہ بلۏچیءَ کشّگ ببنت ءُ پہ هچ وڑے آیان کار مرز مبنت، ءُ اگہ یک عربی اېگانہ پارسیاېں لبزے مان بلۏچیءَ جاہ گپتگ آ لبزءَ گۏں بلۏچی حرفاں بنبیسّېں. دَروَر: «قرآن» کرآن یا کراں نبیسّگ ببیت. «توحید»، توهید ـ عهد، اهد ءُ… ابید چہ نامان، بلے لهتے دگہ اینچُک دېم ءَ شتگَنت کہ ناماں هں بدل کننت ءُ «عبدالعزیز»ءَ «ابدل ازیز» نبیسّنت ءُ «محمّد»ءَ «مهمّد» نبشتہ کننت. بلے اے باز ردېں کارےاِنت.
مرحوم واجہ سید ظهورشاہ هاشمیءِ زحمتان پہ بلۏچی زبانءِ زندگ کنگءُ دېم رویءَ ستا کرزاَنت، پمېشکا ما واجهءِ باز باز منّت وارېں بلے هما ڈولے کہ مولانا عبدالله روانبد ـ رَحْمَةُ اللهِ عَلَیْه ـ گۏشتگ اے واجهءِ گپ کہ عربی ءُ پارسی لبزان ٹگلېنگ ببنت معقولېں گپّے نهنت کہ آیانی تهءَ تحریف پېشءَ یَیت. مولاناءَ وت جتائېں سیاهگے اَڑ نکتگ ءُ آئیءِ نبشتانک پورہ عربیءِ پَیمءَ اِنت…
اداں زانگ لۏٹیت کہ منی مقصود اِے نهِنت کہ بلۏچی لغت ءُ گالاں کارمرز مبنت ءُ اېوکءَ عربی گالاں زورگ (زیرگ) ببنت، بلکېں هدف اېش اِنت کہ اگاں ما عربی یا فارسی کلمهاے کارمرز کت آئیءِ املاءَ مَٹگلېنېں بلکہ آئیءَ پہ هما وڑے بنبیسّېں کہ ماں عربی، فارسی، اردو ءُ پشتوءَ نبیسّگءَ بیت.
منی جندءِ خیال اېشاِنت کہ ما لبزان سے بهر بکنېں:
۱- هما کہ بلۏچی بنی لبز انت کہ ماں عربی ءُ پارسیءَ کار مردءَ نبنت؛
۲- هما لبزاں کہ ماں بلۏچی ءُ عربی یا پارسی زباناں شریدارانتءُ ماں هر دو یا هر سئېں زباناں، یک پَیم کار مرزءَ بنت؛
۳- هما لبز کہ بنی عربی یاں کہ پارسیاَنت، ءُ رندءَ چہ عربی یا پارسیءَ مئے گْورءَ مهمان بوتگاَنت.
پېسرېں بهرءِ تهءَ گپّے نېست کہ پیکہ بلۏچی وڑ نبیسّگ ببنت، ءُ اے ڈولېں لبزانی نبیسّگ پہ دگہ غیر بلۏچی حرفاں رداِنت. درور: سْیاد (وارث)ءَ، صیاد نبیسّگ شر نهاِنت.
دومی بهرءِ لبزاں هم منی خیال اېشاِنت کہ بلۏچی وڑ نبیسّگ ببنت. دروَر: وَهد، وقتءِ جاهءَ نبیسّگ ببیت. بلے اگہ عربی وڑ هم نبیسّگ ببیت شرّ اِنت.
بلے سیمی بهرءِ لبزان باید اِنت کہ هما وتی بنی زبانءِ وڑءَ نبیسّگ ببنت. درور: عاقل، عاقل نبیسّگ ببیت نہ آکل. عقل، عقل ببیت نہ اکل (یا اگل)، عهد، عهد ببیت نہ اَهد ءُ نصیب، نصیب ببیت نہ نسیب، ءُ…
گۏں اے منی خیالءَ لهتېں زبان شناسېں ڈاکٹر هم تپاک اَنت.
زبانءِ پهناد هما وهدے پْراہ ءُ شاهگانءَ بیت کہ ما تنک چمّی مکنېں. ما بلۏچ قوم ماں سے ملکءِ مانجینءَ قرار گپتگېں: ایران، پاکستان ءُ اوغانستان. ایرانءِ تهءَ پارسی، پاکستانءِ تۏکءَ اردو ءُ اوغانستانءَ پشتو ءُ
پارسی زبان رواج دارنت ءُ اے هر سئېں زبانانی تۏکءَ عربیاېں حرف کارمرزءَ بنت ءُ مئے چُک ءُ نۏڪ ورنا
گۏں عربیاېں حرفان آژناگاَنت ءُ لبزانی گۏنءَ هم آ پیم هېل انت کہ ماں آ سئېں زباناں نبیسّگءَ بنت. نوں اگہ ما بیائېں ءُ آ لبزانءَ پہ دگہ وڑے بنبسېں آیاں فکرءَ کننت کہ اے دگہ نۏکېں لبزے، نون اېـشیءِ بزانت چیاِنت؟ سرگردان ءُ شش درءَ بنت[۱].
پہ اے مطلبءِ گېیشتر فهمگءَ گهترانت مثالے بجناں:
ماں عربیءَ «عقل»ءِ بزانتانت: فهم، زانگ، ءُ «اَکل»ءِ بزانتاِنت: وَرَگ (وارتن). نون بیائېن ءُ «عقل»ءَ «اَکل» بنبیسّېں چنکسېں غلطی یے. عاقل (زانوگر) بیت: آکل، بزاں ورۏک، عالم (زانۏک)ءَ بیت: آلم (درد دیۏک).
ماں اېشیءَ هچ شکےنېست کہ بلۏچی زبان یک کْوهن ءُ قدیمی زبانے ءُ پارسی زبانءِ براتاِنت (نہ چُک) بلے اېشـیءِ بزانت اے نهنت کہ گۏں وتی سیاد ءُ وارثاں همراهداری مکنت ءُ چہ آیاں پهکاپهک دور بکپیت. دگنیایءِ زباناں گۏں یک ءُ دگرءَ همگرنچاَنت، پیکہ ما اے همگرنچیءَ بدارېن ءُ رشتهداریءَ مبرّېں.
دلگۏش:
لهتے دگہ چہ مئی ملاّ طبقہ هم هُجّءَ کننت کہ بنی بلۏچی لبز هں عربی وڑءَ نبیسَّگ ببنت، درور: «هېت» (یک شهرےءِ ناماِنت) حیط نوشتہ ببیت، زامرانءَ ضامران یا زعمران نبیسّنت ءُ… ءُ… اِے خیال هم ردېں خیالے.
بلے گېشترېں زانوگرانی خیال اِېـش اِنت کہ درآمدېں لبزان هما ڈول نبیسَّگ ببنت کہ مان آیانی بنی زبانءَ نبیسّگءَ بنت، عاقل، عاقل نبیسَّگ ببیت نہ آکل، عِلم، عِلم ببیت نہ اِلم، تاریخ نہ تاریک ءُ… ءُ…
منی وصیّت پہ بلۏچ راجءَ همېشانت کہ همے میانی راهءَ بگرنت کہ «گهترېں کار میانجینی کاراِنت».
اداں جدولے پېشءَ داراں کہ لهتے لبزان چۏنکائی نبیسّگ ببنت:
بنبیسّېن منبیسّېن
خدا (الله کہ کسے آئیءَ پیدانکرتگ) هدا (هدایتءُ جنېنینامے)
عاقل (زانوگر) آکل (ورۏک)
عالِم (زانۏک) آلِم (درد دیۏک)
قهقهہ (کندَگ، هندگ، خندگ گۏں برزېں توار) کهکهہ (گرمی، هشتر ءُ شېرءِ توارءِ بیاں کنگ)
مخلوق (اَڑ کتگېن) مهلوک (هلاکبوتگېن)
عابد (عبادککنۏک) آبد (بِرّ، وحشی)
قسمت (بخت، نصیب) کسمت
قانون (رهبند، کانود) کانون (کوره، کۏگ)
قهار (قهر کنۏک) کهار
غازی (مجاهد) گازی (گیس بزان گاز والا)
قلب (دل) کلب یا گلب (کچک)
تاریخ (راجدپتر) تاریک (تهار، زمّ)
تعریف (بیان کنگ) تاریپ (مهمل)
تحسین (شرّ زانگ) تهسین (مهمل)
نصیب (بهره، ونڈ) نسیب (نسبدار، عاشقی دستونک)
حاضر (موجود) هازر (گلېنۏک، جنۏکءُ دگہ)
عزیز (دوست،غالب) ازیز (چنڈېنگ، دېگءِ کلکٹگ، ءُ دگہ)
قاعدہ (قانون، نندۏکېن جنېن) کائدہ (مکّارہ ءُ حیلہ گرېن جنېن)
قلم (نبیسۏکېن چیز) کلم (ٹپّ، پارسیءِ تها یک ورگیاېن سبزی اے)
اثم (گناه) اسم (نام)
معلوم (اَلّمین) مالوم (درد دار)
قرآن (خدایءِ کتاب) کرآن
علیم (دانا) الیم (دردناک)
خبیر (با خبر، سهی، سهیگ) هبیر (راستېن زمین کہ آئیَے کرّ و گْور بلند ببیت)
خالق (پیدا کنۏک) هالک (هلاک بَیۏک)
صمد (بی نیاز چہ هر چیز و هر کس) سمد (ارادہ کتی، کۏتی دات)
صابر (صبر کنۏک، اۏپار کشّ) سابر (چکاسۏک)
حامد (ستا کنۏک) هامد (کوهنگېن، خشکېن، بے کاهېن زمین و…)
صوم (رۏچگ) سوم (سودا، تجارت)
غفور (بکشۏک) گپور (مهمل)
قاصد (کلو یاروک) کاسد (بے رواج)
صبر (شکیبائی، اۏپار) سبر (چکاسگ)
ثمر (نیبّگ) سمر (شپانی قصہ جنگ، آزمانک، اِسپانک)
صورت (شکل، دیم) سَورت (ترندی)
شوق (میل، اشتیاق، رغبت) شَوک (کنٹَکءُبلوچیءِتهءَباز سینگاروک)
شعب (راج) شاب (ورنا)
کعبہ (خانہ خدا) کأبہ (غم، دلءِ پرشگ)
آذار (ششمی ماہ چہ رومی ماهان) آزار (اذیت، رنج)
عاجل (زوت) آجل (دېر، مدت دار، عاجلءِ چپّ اِنت)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[۱] اے چیز اېوکءَ خیال ءُ احتمالے نهِنت بلکہ مں وت چمدیدءَ دیستگ.
سفر سیدنا عمربن خطاب (رضی الله عنه) به بیتالمقدس